سکته قلبی را بهتر بشناسیم! بهترین دفاع پیشگیری است

همانطور که در مقاله‌ی آمار بیماری‌های قلبی و عروقی در مجله‌ی نبض گفته‌ایم، بیماری‌های قلبی عروقی شایع‌ترین علت مرگ و میر در کشور‌های صنعتی هستند. از میان این بیماری‌ها، مطمئنا تا به حال اسم بیماری "حمله‌ قلبی یا سکته قلبی" را شنیده‌اید؛ بیماری بسیار مهم و خطرناکی که زندگی بسیاری از مردم دنیا را تهدید می‌کند. ما سعی داریم در مقاله‌ی پیش رو، به خصوص در مورد بیماری سکته قلبی صحبت کنیم و تا حد امکان ابعاد مختلف آن را بررسی کنیم. پس با ما همراه باشید ...

"حمله‌ قلبی" (Heart Attack) یا همان سکته قلبی زمانی اتفاق می‌افتد که جریان خون و اکسیژن‌رسانی به بخش یا بخش‌هایی از قلب مختل شود. سکته قلبی می‌تواند در اثر تشکیل پلاک‌های چربی یا لخته‌ی خون در شریان‌های خون‌رسان قلب، یعنی شریان‌های کرونری (Coronary Arteries)، به وقوع بپیوندد.

 

حمله قلبی (انفارکتوس میوکارد) یا سکته قلبی چیست؟

حمله‌ قلبی که با نام‌های "سکته‌ی قلبی" و "انفارکتوس میوکارد" (Myocardial Infarction) نیز شناخته می‌شود، در اثر نارسایی طولانی‌مدت جریان اکسیژن به عضله‌ی قلبی (ایسکمی) اتفاق می‌افتد که در واقع با مرگ ماهیچه‌ی قلب (نکروز) همراه است. حمله‌ قلبی(سکته قلبی)، سالانه میلیون‌ها نفر را در سرتاسر جهان درگیر می‌کند.

اتفاقی که باعث می‌شود جریان خون کافی به عضلات قلب نرسد، تحت عنوان "بیماری شریان‌های کرونر" (Coronary Artery Disease) شناخته می‌شود. شریان‌های کرونری، عروقی هستند که وظیفه‌ی خون‌رسانی را به سلول‌های قلب برعهده دارند و زمانی که انسدادی در این عروق ایجاد شود، خون‌رسانی به قلب نیز مختل خواهد شد. این امر نیز به انفارکتوس میوکارد (سکته قلبی) منجر شده که باعث اختلال در عملکرد طبیعی قلب می‌شود.

بسته به مدت زمان انسداد عروق، آسیب وارده به میوکارد قلب متفاوت خواهد بود و سکته قلبی می‌تواند بدون علامت یا دارای تظاهرات طولانی‌مدت و بسیار شدید باشد.

 

علل انسداد عروق کرونر

به صورت کلی علل انسداد عروق کرونر و عدم خون‌رسانی به بافت‌های قلبی را می‌توان در دو علت زیر خلاصه کرد:

- بیماری عروق کرونر:

در اثر تجمع بلندمدت و رسوب ذرات چربی در عروق خونی، در قالب "پلاک" هایی (Plaque) از جنس کلسترول و دیگر مواد کلسیفیه‌شده، شاهد تنگی این عروق خواهیم بود. این حالت "آترواسکلروز" (Atherosclerosis) نامیده می‌شود.

در سیر ایجاد سکته های قلبی وحملات قلبی، ممکن است این پلاک پاره شده و محتویاتش وارد جریان خون شود. در این حالت، لخته‌ی خونی بر روی پلاک تشکیل می‌شود که این فرآیند، بنا بر یافته‌های اخیر محققان، عامل اصلی حمله‌ قلبی (سکته قلبی) است. این لخته به همراه پلاک، باعث تنگی و انسداد نسبی یا کامل شریان شده و در نتیجه، جریان خون به سمت قسمتی از قلب متوقف یا کاسته می شود.

- اسپاسم عروق کرونر:

عامل کم تر متداول دیگر سکته‌ی قلبی (حمله قلبی)، اسپاسم مربوط به عروق کرونر است که در این حالت، انسداد عروق به دلیل انقباض و سفتی ایجادشده در دیواره‌ی آن‌هاست. این پدیده در عروقی که آترواسکلروز در آن‌ها اتفاق نیفتاده مشاهده می‌شود.

علت دقیق ایجاد اسپاسم در عروق کرونر مشخص نیست ولی میتواند تحت تاثیر برخی عوامل که در زیر به آن‌ها اشاره شده است، قرار گیرد:

• استفاده از برخی مواد و داروها مانند: آمفتامین، کوکائین، تنباکو و ...
• استرس
• مواجه با سرمای شدید
• استعمال سیگار

 

چه افرادی در معرض سکته قلبی قرار دارند؟

ریسک ‌فاکتورهای متعددی برای بروز بیماری MI (سکته قلبی) شناخته شده که می‌توان با اطلاع از آن‌ها و مدیریت درست‌شان از وقوع یا پیشرفت بیماری سکته قلبی جلوگیری کرد.

 این ریسک ‌فاکتورها (عوامل خطر) در دو دسته زیر قرار می‌گیرند:

 

ریسک ‌فاکتورهای ژنتیکی یا خارج از کنترل

• افزایش فشار خون ژنتیکی
• میزان پایین کلسترول HDL و میزان بالای کسترول LDL و تری ‌گلیسرید در اثر عوامل ژنتیکی
• سابقه‌ی خانوادگی بیماری قلبی (خصوصا در صورت شروع در قبل از ۵۵ سالگی)
• سن بالا ( در مردان بالای ۴۵ سال و در زنان بالای ۵۵ سال)
• یائسگی در زنان
• بروز پره ‌اکلامپسی در زنان باردار (پرفشاری خون بارداری)
• بیماری یا مشکل نقص ایمنی نظیر: آرتریت روماتوئید، لوپوس و ...
• دیابت نوع ۱

 این دسته، مواردی هستند که زیاد قابل تغییر نیستند ولی می‌توان با سبک زندگی سالم مدیریت‌شان کرد.

 

ریسک ‌فاکتورهای اکتسابی یا تحت کنترل

• فشار خون بالای اکتسابی
• سطح پایین کلسترول HDL و سطح بالای کسترول LDL و تری‌گلیسرید اکتسابی(ناشی از سبک زندگی و تغذیه)
• استعمال سیگار
• استرس
• مصرف الکل
• سبک زندگی بی‌تحرک
• اضافه‌وزن
• رژیم غذایی با میزان چربی اشباع بالا
• دیابت نوع ۲

 

در هنگام سکته قلبی چه باید کرد؟

اقدام سریع، هنگام مواجهه با اولین علائم حمله‌ی قلبی(سکته قلبی)، می‌تواند در نجات جان افراد و کاهش خطرات و آسیب‌های ناشی از آن موثر باشد. بهترین اقدام در این موارد، تماس با آمبولانس است.

 

احساس سنگینی، تنگی و درد در ناحیه قفسه سینه از شایع‌ترین تظاهرات بیماری‌های عروق کرونر و یا حمله‌ی قلبی است.

 

علائم و نشانه های سکته قلبی (حمله قلبی)

علائم سکته‌ی قلبی ممکن است فرد به فرد متفاوت بوده و یا در بعضی‌ها بدون علامت باشد. ‌هم‌چنین علائم می‌توانند از درجات خفیف (سکته قلبی خفیف) تا شدید (حمله قلبی شدید) بروز کرده و به آرامی و در طول زمان یا ناگهانی اتفاق بیفتند. به هرحال، هرچه تعداد علامت‌ها بیش‌تر باشد، احتمال وقوع سکته قلبی بیش‌تر است. نشانه‌ها و علائم حمله قلبی (انفارکتوس میوکارد) می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• احساس فشار شدید، پر بودن، درد یا ناراحتی‌ای در مرکز یا سمت چپ قفسه‌ی سینه که بیش از چند دقیقه طول بکشد
• احساس درد یا ناراحتی‌ای که ناپدید شده و بعد از مدتی دوباره ظاهر شود
• درد یا ناراحتی‌ای که به شانه‌ها، گردن، بازوها یا فک گسترش یابد
• درد قفسه‌ی سینه‌ای که سیر پیش‌رونده یا بدتر شونده داشته باشد
• درد قفسه‌ی سینه‌ای که با استراحت یا مصرف "نیتروگلیسیرین" بهتر نشود
• درد قفسه‌ی سینه‌ای که با علائم زیر همراه باشد:
  • عرق‌کردن، خنکی پوست یا رنگ پریدگی
  • تنگی نفس (می‌تواند تنها علامت حمله‌ی قلبی یا سکته قلبی بوده یا همراه با درد قفسه‌ی سینه یا قبل از آن باشد. هم‌چنین ممکن است در حالت استراحت یا انجام مقداری فعالیت ظاهر شود)
  • حالت تهوع یا استفراغ
  • سرگیجه یا غش‌کردن
  • ضعف یا خستگی بدون علت
  • نبض سریع یا نامنظم
• هرگونه علامت ناگهانی و جدید یا تغییر در الگوی علائم قبلی (به طور مثال: قوی‌تر یا طولانی‌تر شدن علامت‌ها از حد معمول)

 اگر چه "درد سینه"، علامت هشداردهنده‌ای کلیدی و متداول‌ترین تظاهر این بیماری(سکته قلبی) است؛ اما ممکن است با دیگر شرایط نظیر: سوءهاضمه، پلوریت، آمبولی ریه، تنگی دریچه‌ی آئورت، سوزش سر دل و ...، نیز رخ دهد و پزشک را در تشخیص حمله‌ قلبی یا سکته قلبی با مشکل مواجه کند.

نکته‌ی حائز اهمیت این است که درد و ناراحتی قفسه‌ی سینه که به "آنژین صدری" (Angina) نیز تعبیر شده و ناشی از ایسکمی میوکارد است، به سه دسته‌ی آنژین پایدار، آنژین ناپایدار و آنژین واریانت (Variant) تقسیم می‌شود.

 آنژین شامل موارد مهم زیر است:

 

آنژین پایدار

 در اثر آترواسکلروز و بیماری عروق کرونر رخ می‌دهد:

• هنگام فعالیت بدنی مثل: ورزش، ایجاد می‌شود
• معمولا قابل پیش‌بینی بوده و نوع درد با انواع قبلی‌اش مشابه است
• زمان کوتاهی، در حد چند دقیقه، طول می‌کشد
• با استراحت و مصرف دارو برطرف می‌شود

 

آنژین ناپایدار

در اثر پارگی پلاک‌ها و ایجاد لخته روی می‌دهد:

• حتی در حالت استراحت هم رخ می‌دهد
• الگوی درد متغیر است
• غیر قابل پیش‌بینی است
• معمولا شدیدتر و طولانی‌تر از نوع پایدار بوده و 30 دقیقه یا بیش‌تر به طول می‌انجامد
• ممکن است با استراحت یا مصرف دارو بهبود پیدا نکند
• می‌تواند علامت خطری برای بروز سکته‌ی قلبی(حمله قلبی) باشد

 

آنژین واریانت یا پرینزمتال (Prinzmetal)

در اثر اسپاسم عروق کرونر به وقوع می‌پیوندد:

• معمولا هنگام استراحت روی می‌دهد
• معمولا شدید است
• ممکن است با مصرف دارو بهبود یابد

 

راه های تشخیص سکته یا حمله قلبی

تشخیص حمله‌ قلبی، براساس علائم، تظاهرات، سابقه‌ی بیماری‌های قبلی و خانوادگی و تست‌های تشخیصی انجام می‌گیرد. برخی از این تست‌های رایج، شامل موارد زیر است:

 

تست‌های آزمایشگاهی

در طی آسیب و مرگ سلول‌های میوکارد قلبی، برخی پروتئین‌ها و آنزیم‌ها وارد جریان خون می شوند که با اندازه‌گیری و ارزیابی آن‌ها می‌توان درمورد وقوع بیماری سکته قلبی نظر داد.

این نوع تست‌ها شامل برخی موارد مهم هستند. نظیر:

• تست شمارش کامل خون (CBC)
• تست بیومارکرها و آنزیم‌های قلبی
• تست تروپونین
• سنجش پروفایل لیپیدی
• تست میوگلوبین سرم
• تست کراتین کیناز (CK-MB)
• پنل متابولیک جامع

 

نوار قلب (ECG)

تست نوار قلب که سرعت، ریتم، شدت و زمان‌بندی ضربان قلب و سیگنال‌های الکتریکی آن را می‌سنجد، مهم‌ترین ابزار برای ارزیابی اولیه‌ی شرایط بیماردر سکته قلبی می‌باشد. این تست در ۸۰ درصد موارد تاییدکننده‌ی تشخیص است.

برحسب میزان گرفتگی عروق کرونر، دو نوع MI (سکته قلبی) در نوار قلب قابل انتظار خواهد بود:

• MI (سکته قلبی) با بالارفتن قطعه‌ی ST (STEMI) در تنگی کامل
• MI (سکته قلبی) بدون بالارفتن قطعه‌ی ST (NSTEMI) در تنگی نسبی

 

روش‌های تصویربرداری (همانند آنژیوگرافی عروق کرونر)

در مقاله‌ی "آنژیوگرافی چیست" به تفصیل درمورد آنژیوگرافی و جزئیات آن توضیح داده‌ایم اما اینجا نیز اشاره‌ای به این روش بسیار با ارزش در تشخیص بیماری‌های عروق کرونر و سکته قلبی می‌کنیم. از آنژیوگرافی برای تایید قطعی تشخیص در افراد با احتمال بالای سکته‌ی قلبی(حمله قلبی) و هم‌چنین تعیین محل گرفتگی عروق قلبی استفاده می‌شود. طی فرآیندی که "کاتترگذاری قلبی" (Cardiac Catheterization) نامیده می‌شود، لوله‌ای منعطف به نام "کاتتر" (Catheter)، از محل گردن، کشاله‌ی ران یا بازو وارد رگ خونی شده و از این طریق، ماده‌ی حاجب را وارد جریان خون عروق کرونر می‌کنند. سپس در اثر تابش پرتو X، جریان خون عروق و محل گرفتگی‌های احتمالی ارزیابی می‌شود. اگر درمورد اقدامات قبل و بعد از آنژیوگرافی سوالات بیشتری دارید، پیشنهاد می‌کنیم، مقاله‌‌ی "مراحل آنژیوگرافی" را در مجله نبض بخوانید.

 

تصویری شماتیک از آنچه که در آنژیوگرافی اتفاق می‌افتد

 

راه های پیشگیری از حمله قلبی

سکته‌ی قلبی (انفارکتوس میوکارد) ممکن است برای هرکسی اتفاق بیفتد؛ اما چیزی که مهم است این است که با آشنایی با عوامل خطر بیماری سکته قلبی و سعی در کنترل آن‌ها، می‌توان از ابتلا به بیماری انفارکتوس میوکارد یا وقوع مجدد آن جلوگیری کرد. در واقع با اصلاح سبک زندگی (وضعیت تغذیه، فعالیت فیزیکی و ...) هست که می توان با مشکلات قلبی مقابله کرد.

 برخی کارهایی که در این زمینه پیشنهاد می شود، شامل موارد زیر است: 

• اصلاح رژیم غذایی از نظر عوامل تشدیدکننده مثل: چربی، کلسترول، قند و نمک بالا و استفاده از مواد غذایی سالم و مفید
• پایش فشار خون
• عدم استعمال دخانیات
• فعالیت بدنی و ورزش
• مقابله با اضافه‌وزن
• مقابله با اضافه‌وزن
• پایش منظم وضعیت سلامتی توسط پزشک
• مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای همانند: دیابت، بیماری‌های کلیوی، بیماری‌های عروقی و ...
• کنترل استرس
• شرکت در برنامه‌های "توان‌بخشی قلبی" (Cardiac Rehabilitation)

 

چگونه سکته قلبی (انفارکتوس میوکارد) را درمان کنیم؟

همچنین در راستای تخفیف درد، بهبود عملکرد قلب و عضله‌ی آن، رفع مشکلات زمینه‌ای و جلوگیری از پیشرفت بیماری سکته قلبی و مرگ، می‌توان اقدامات مداخله‌ای و درمانی خاصی را در پیش گرفت که شامل این موارد است:

استفاده از برخی داروها، شامل داروهای:

• تخفیف‌دهنده‌ی درد
• فیبرینولیتیک و آنتی‌ترومبین (جهت جلوگیری از تشکیل و گسترش لخته)
• آنتی‌هیپرلیپیدمی (مانند: استاتین‌ها، برای کاهش میزان چربی خون، به ویژه LDL)
• بتابلاکرها (به منظور کاهش میزان بار قلبی و مقابله با آریتمی‌ها)
• مهارکننده‌ی ACE (برای جلوگیری از افزایش فشار خون)

 

اکسیژن ‌تراپی جهت بهبود وضعیت اکسیژن عضله‌ی قلبی

از آنجایی که انفارکتوس میوکارد ناشی از یک عدم تناسب بین نیاز و مصرف اکسیژن توسط بافت قلب است، افزایش نیاز میوکارد درصورتی که تامین نشود، منجر به ایسکمی و نهایتا مرگ سلولی می‌شود. به همین علت، بیشتر از یک قرن است که اکسیژن ‌تراپی بخش روتینی از درمان بیماران سکته‌ی قلبی بوده است. با در دسترس گذاشتن اکسیژن برای بافت ایسکمیک میوکارد، احتمال انفارکت و مرگ سلولی متعاقب آن کم می‌شود. اگرچه بحث‌هایی درمورد افزایش بیش از حد اکسیژن و اثرات مخرب آن بر بافت قلب به علت اثر وازوکانستریکشنی آن نیز وجود دارد که توسط مطالعات بالینی مختلف، مورد بحث قرار گرفته است.

 

آنژیوپلاستی عروق کرونر با استفاده از بالون و استنت (PCI)

در این روش، لوله‌ی کاتتر، با استفاده از عروق نقاط خاصی مانند: کشاله‌ی ران، وارد بدن می‌شود. در قسمت ابتدایی لوله، بالونی نصب شده که با رسیدن به محل گرفتگی، منبسط شده و مجرای رگ را باز می‌کند. هم‌چنین همراه آن، قطعه‌ی فلزی فنرمانندی به نام "استنت" (Stent) وجود دارد که به صورت دائمی درون رگ باز می‌ماند تا از بسته‌شدن مجدد رگ جلوگیری شود.

علاوه بر این، روش‌های دیگری هم‌چون: آترکتومی (Atherectomy) و آنژیوپلاستی لیزر (Laser Angioplasty) وجود دارند که برخلاف روش فوق، باعث زدودن پلاک‌ها از دیواره‌ی عروق می‌شوند.

 

تصاویری شماتیک از انواع روش‌های درمانی گرفتگی عروق کرونر را می‌بینید.

 

بای‌پس عروق کرونری (Coronary Bypass Surgery)

در این نوع روش جراحی، پزشک با استفاده از عروق سالم (شریان یا ورید) مربوط به دیگر قسمت‌های بدن مانند: پا، دو نقطه را، به طور مثال: قبل و بعد از ناحیه‌ی گرفتگی، به هم وصل می‌کند و بدین ترتیب مسیر جدیدی برای عبور خون ایجاد خواهد شد.

 

در این مقاله یاد گرفتیم که حمله‌ی قلبی (سکته قلبی) چیست واین بیماری سکته قلبی تحت تاثیر چه عواملی قرار دارد. هم‌چنین آموختیم؛ اگر چه بیماری سکته قلبی (انفارکتوس میوکارد) می‌تواند بسیار خطرناک باشد ولی می‌توان با پیش‌گیری از آن و اتخاذ اقدامات مناسب، از وقوع اش جلوگیری کرد. امیدواریم همیشه تندرست و سالم بمانید...

 

نویسنده:

محمدمهدی ظهوری

دانشجو پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران